Tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ và những điều cần biết

Thiếu năng lượng và các chất dinh dưỡng có thể khiến trẻ bị suy dinh dưỡng. Tình trạng này có thể để lại hậu quả nặng nề như trẻ chậm phát triển thể chất, trí não, sức đề kháng yếu, tăng tỷ lệ bệnh tật và tử vong ở trẻ em dưới 5 tuổi. Vậy suy dinh dưỡng là gì, cách chăm sóc trẻ suy dinh dưỡng như thế nào? Ba mẹ hãy cùng tìm hiểu qua bài viết này

1. Suy dinh dưỡng ở trẻ là gì?

Suy dinh dưỡng là tình trạng thiếu hụt năng lượng và các chất dinh dưỡng làm ảnh hưởng đến quá trình sống, hoạt động và tăng trưởng bình thường của cơ thể trẻ.

Có thể phân loại suy dinh dưỡng trẻ em ra làm 3 thể:

• Thể nhẹ cân: Do tình trạng thiếu dinh dưỡng dẫn đến cân nặng thấp hơn so với mức tiêu chuẩn của trẻ cùng tuổi và giới, được xác định khi cân nặng thấp hơn với mức tiêu chuẩn của trẻ cùng tuổi và giới (dưới -2SD). Thể nhẹ cân phản ánh tình trạng thiếu dinh dưỡng kéo dài cũng như tình trạng thiếu dinh dưỡng tại thời điểm đánh giá.
• Thể thấp còi: Do tình trạng chậm tăng trưởng kéo dài dẫn đến trẻ không đạt được chiều cao cần có của một đứa trẻ cùng tuổi ở quần thể tham khảo, được xác định khi chiều cao thấp hơn với mức tiêu chuẩn của trẻ cùng tuổi và giới (dưới -2SD). Thể còi cọc phản ánh tình trạng chậm phát triển mạn tính, kéo dài từ trong quá khứ, có thể bắt đầu sớm từ giai đoạn bào thai do mẹ bị thiếu dinh dưỡng.
• Thể gầy còm: Khi chỉ tiêu cân nặng theo chiều cao của trẻ tụt xuống thấp đáng kể so với trị số nên có ở quần thể tham khảo, được xác định khi cân nặng theo chiều cao thấp hơn với mức tiêu chuẩn của trẻ cùng tuổi và giới (dưới -2SD). Thể gầy còm phản ánh tình trạng thiếu dinh dưỡng cấp tính do tình trạng không lên cân hoặc đang tụt cân.

2. Nguyên nhân khiến trẻ suy dinh dưỡng

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng suy dinh dưỡng ở trẻ em. Tuy nhiên, các nguyên nhân hầu như xuất phát từ chế độ dinh dưỡng cho trẻ, thói quen ăn uống không lành mạnh hay những vấn đề dinh dưỡng không tốt trong thai kỳ của người mẹ. Có nhiều lý do khác có thể xảy ra như:

• Bữa ăn nghèo nàn thiếu chất dinh dưỡng cần thiết
• Khả năng hấp thụ chất dinh dưỡng kém do các bệnh lý ở đường tiêu hóa
• Trong sinh hoạt thường ngày, trẻ không được bú sữa mẹ đầy đủ, ăn dặm sớm (trước 4 tháng tuổi)
• Thức ăn không hợp khẩu vị hợp hoặc trẻ không được ăn đa dạng các loại thực phẩm khác nhau
• Do trẻ thường xuyên mắc các bệnh lý nhiễm trùng (tiêu chảy, viêm phổi, giun sán…) phải sử dụng thuốc có hiệu quả diệt vi trùng gây bệnh, cùng lúc sẽ diệt bớt các vi khuẩn có lợi cho cơ thể tại đường ruột, làm giảm quá trình lên men thức ăn dẫn đến việc kém hấp thu và biếng ăn.
• Trẻ gặp phải vấn đề tâm lý khi gia đình có những hành động ép buộc quá mức để cho trẻ ăn, khiến trẻ dễ nảy sinh tâm lý sợ hãi, lâu ngày sẽ gây ra bệnh chán ăn.
• Trẻ không được bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu hoặc mẹ cho bé ăn dặm quá sớm

3. Dấu hiệu của suy dinh dưỡng ở trẻ

Tùy thuộc vào từng dạng suy dinh dưỡng trẻ gặp phải mà các dấu hiệu sẽ có những đặc trưng riêng. Tuy nhiên đặc điểm chung nhất mà ba mẹ có thể quan sát con chính là dựa vào chỉ số chiều cao, cân nặng của trẻ và một số đặc điểm bên ngoài có bình thường hay không. Cụ thể, đối với từng dạng suy dinh dưỡng sẽ có những đặc điểm sau đây:

Bé suy dinh dưỡng nhẹ cân thấp còi: Trong trường hợp này, trẻ không đạt tiêu chuẩn về chiều cao và cân nặng. Rất dễ nhận ra trẻ suy dinh dưỡng nhẹ cân thấp còi bởi hình thể của trẻ thường nhỏ bé hơn hẳn so với bạn đồng lứa. Ngoài chỉ số chiều cao cân nặng, trẻ bị suy dinh dưỡng nhẹ cân, thấp còi còn có một số đặc điểm khác như: da dẻ không tươi sáng, một số trẻ nhận thấy rõ xanh xao; vận động thể chất chậm hoặc nhanh mệt; trẻ thường uể oải khi học tập, vui chơi. 

Bé suy dinh dưỡng thể phù: Có thể đánh giá đây là một dạng suy dinh dưỡng nặng và khó điều trị. Trẻ bị suy dinh dưỡng thể phù có khuồn mặt đầy đặn nhưng chân tay gầy, khẳng khiu. Quan sát trên da trẻ sẽ có những mảng da bị rối loạn sắc tổ, thường quan sát thấy những đốm đỏ sẫm hoặc những đốm đen. Sử dụng tay ấn nhẹ vào da của trẻ có thể thấy lực đàn hồi của da rất thấp. Trẻ bị suy dinh dưỡng thể phù thường liên quan trực tiếp tới thiếu protid và các vi chất dinh dưỡng, muối khoáng cần thiết cho cơ thể. Về lâu dài, trẻ nếu không được điều trị kịp thời sẽ gây nên tình trạng còi xương, thiếu máu, quáng gà, khô giác mạc và một loạt các triệu chứng rối loạn tiêu hóa. Mặc dù suy dinh dưỡng thể phù rất nguy hiểm, song nhiều gia đình chỉ nhận thức suy dinh dưỡng là phải gầy, thấp nên nhiều trường hợp khi phát hiện thì tình trạng suy dinh dưỡng đã rất nghiêm trọng.

Suy dinh dưỡng hỗn hợp: Dạng suy dinh dưỡng này ít gặp nhưng vẫn xảy ra, là sự kết hợp của thể phù và thấp còi nhẹ cân.Tình trạng này có thể đánh giá là suy dinh dưỡng rất nặng, khó điều trị, nguy hiểm trực tiếp tính mạng của trẻ. Suy dinh dưỡng hỗn hợp liên quan tới thiếu dinh dưỡng, vi chất và muối khoáng cần thiết cho cơ thể một cách nghiêm trọng.

4. Hậu quả của việc trẻ bị suy dinh dưỡng

Tác hại của suy dinh dưỡng không chỉ ảnh hưởng tới thể chất mà còn ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần, khả năng học hỏi và giao tiếp của trẻ. Trẻ em bị suy dinh dưỡng rất dễ mắc phải các bệnh nhiễm trùng về đường ruột và đường hô hấp, bởi vì hậu quả của suy dinh dưỡng là trẻ bị thiếu dưỡng chất và làm suy yếu hệ miễn dịch.

Suy dinh dưỡng khiến cho tất cả các cơ quan giảm phát triển, đặc biệt hệ cơ xương khớp, ảnh hưởng trực tiếp đến chiều cao, cân nặng và tầm vóc của trẻ. Bên cạnh đó, hậu quả suy dinh dưỡng ở trẻ em bao gồm giảm phát triển trí não, trẻ thường chậm chạp hơn so với lứa tuổi, giảm khả năng tiếp thu, học hỏi và khi trưởng thành giao tiếp xã hội kém cũng như giảm khả năng làm việc.

Suy yếu hệ miễn dịch, tăng nguy cơ bệnh nhiễm trùng:

• Suy dinh dưỡng và thiếu vi chất (thiếu đạm, sắt, kẽm, vitamin,…) làm hệ miễn dịch của trẻ yếu đi nên dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, phải sử dụng kháng sinh thường xuyên, gây biếng ăn, tiêu hóa kém, không hấp thụ được dưỡng chất, càng làm suy dinh dưỡng nặng hơn.

Rối loạn các chức năng cơ thể, gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe:

• Tình trạng suy dinh dưỡng sẽ làm cho các cơ quan trong cơ thể bị rối loạn. Các cơ quan bị ảnh hưởng nặng nề nhất là gan, tim và thận có thể dẫn đến gan thoái hóa mỡ, suy tim, suy thận,….
• Thiếu vi chất cũng gây nhiều vấn đề sức khỏe. Ví dụ, thiếu vitamin A gây khô giác mạc, quáng gà, ảnh hưởng xấu đến thị giác của trẻ; thiếu sắt, đạm và một số vitamin nhóm B gây thiếu máu; thiếu đạm, canxi, kẽm, vitamin A,D, K,… ảnh hưởng đến sự phát triển của xương, thiếu đạm gây phù,…

Chậm phát triển thể chất:

• Ảnh hưởng trên tầm vóc. Thiếu dinh dưỡng ảnh hưởng trên chức năng toàn bộ các hệ cơ quan của cơ thể, kể cả hệ cơ xương, nhất là ở giai đoạn 1000 ngày đầu đời (giai đoạn bào thai và 2 năm đầu). Suy dinh dưỡng sớm và kéo dài làm cho trẻ phát triển còi cọc, khi trưởng thành có tầm vóc thấp, tăng nguy cơ béo phì về sau.

Chậm phát triển tâm thần:

• Suy dinh dưỡng ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của não bộ trong giai đoạn trẻ dưới 6 tuổi do thiếu hụt các chất cần thiết cho sự phát triển não và trí tuệ của trẻ như chất béo, chất đường bột, sắt, iốt, DHA, Taurine,…
• Trẻ bị suy dinh dưỡng cũng thường chậm chạp, gặp các vấn đề về ngôn ngữ, trí nhớ và giao tiếp xã hội kéo theo sự giảm khả năng chú ý, học tập, tiếp thu.

5. Trẻ suy dinh dưỡng cần bổ sung gì?

Bên cạnh việc cung cấp 3 nhóm chất chính cần bổ sung cho trẻ suy dinh dưỡng là đạm, đường, béo, việc bổ sung các loại vitamin và khoáng chất thiết yếu trong chế độ ăn cho bé suy dinh dưỡng cũng vô cùng quan trọng đối với sức khỏe của trẻ. Những chất không sinh năng lượng này có nhiệm vụ rất quan trọng trong quá trình chuyển hoá của cơ thể, thúc đẩy quá trình giải phóng năng lượng, giúp cơ thể hoạt động, bảo vệ các tế bào và cơ quan của cơ thể.

Sắt: Sắt tham gia vào quá trình vận chuyển và lưu trữ oxy, chuyển hóa các chất dinh dưỡng; tạo enzyme, tạo tế bào hồng cầu. Thiếu sắt là nguyên nhân thường gặp dẫn đến thiếu máu. Trẻ không được cung cấp đủ chất sắt qua khẩu phần ăn dễ bị suy dinh dưỡng thiếu cân, chậm phát triển trí tuệ, dễ mắc các bệnh nhiễm trùng đường tiêu hóa, hô hấp, nhiễm trùng da do thiếu vi chất dinh dưỡng như sắt, kẽm, vitamin A, vitamin nhóm B…

Trẻ suy dinh dưỡng cần bổ sung thực phẩm giàu chất sắt có nguồn gốc từ động thực vật như thịt bò, thịt gà, gan, cá, trứng, mộc nhĩ, mè, rau dền, đậu xanh, rau má… kết hợp thực phẩm, rau quả giàu vitamin C để tăng cường hấp thu sắt.

Canxi: Canxi giữ vai trò cấu tạo xương, răng, tham gia vào quá trình đông máu và chuyển hóa một số chất dinh dưỡng. Thiếu canxi là một trong các nguyên nhân làm trẻ chậm mọc răng khiến hoạt động nhai, nuốt không tốt dẫn đến tiêu hóa hấp thu kém. Canxi có nhiều trong các thực phẩm: cá, trứng, các loại rau xanh đậm, sữa và các chế phẩm từ sữa…

I-ốt: I-ốt là vi chất dinh dưỡng quan trọng mà cơ thể cần được cung cấp hàng ngày để bảo vệ và nâng cao sức khỏe, trí tuệ. Vi chất này là nguyên liệu cần thiết cho quá trình tổng hợp nội tiết tố tuyến giáp trạng, giúp phát triển não bộ và tăng trưởng thể chất của trẻ em. I-ốt còn tham gia vào quá trình chuyển hóa các chất dinh dưỡng để cung cấp năng lượng cho các hoạt động của cơ thể. Nếu thiếu i-ốt từ trong bụng mẹ, trẻ khi ra đời dễ bị suy giáp bẩm sinh, lớn hơn có thể bị chậm phát triển trí tuệ, bướu cổ. Thực phẩm giàu i-ốt gồm: các loại hải sản, rong biển, muối biển…

Kẽm: Kẽm là thành phần không thể thiếu cho trẻ suy dinh dưỡng. Kẽm tham gia vào quá trình tổng hợp hơn 300 enzyme cho các phản ứng hóa học trong cơ thể, tham gia vào quá trình chuyển hóa các chất dinh dưỡng và quá trình phân chia tế bào. Thiếu kẽm khiến trẻ chậm phát triển thể lực, suy dinh dưỡng, giảm sức đề kháng, dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, rối loạn tiêu hóa, rối loạn chuyển hóa, suy giảm miễn dịch,…Bữa ăn hàng ngày của trẻ cần được bổ sung kẽm thông qua thực phẩm như: tôm, cua, hàu, ngao, thịt bò, thịt gà, hạt ngũ cốc, phô mai…

Vitamin

Các loại vitamin mà trẻ suy dinh dưỡng thường thiếu hụt là vitamin A, D, C vitamin nhóm B.

• Thiếu vitamin A: trẻ chậm phát triển, dễ mắc các bệnh về da, suy giảm khả năng miễn dịch, ảnh hưởng tới thị giác… Vitamin A có trong các thực phẩm: cà rốt, đu đủ, bông cải xanh, cà chua, bí đỏ…
• Thiếu vitamin D: trẻ bị còi xương, suy dinh dưỡng. Vitamin D có trong sữa và chế phẩm từ sữa, trứng, cá hồi, bơ, dầu gan cá, nhất là ở các loài cá béo (cá thu, cá hồi, cá trích…)…
• Thiếu vitamin nhóm B: trẻ mệt mỏi, biếng ăn… Vitamin nhóm B như axit folic có trong bơ, gan, trứng, đậu phộng; các loại rau có lá xanh đậm như bông cải xanh, cải bó xôi, măng tây…
• Thiếu vitamin C: cơ thể kém hấp thu sắt, canxi và axit folic. Vitamin C có trong các loại trái cây như cam, ổi, dâu, nho, kiwi…

6. Cách phòng ngừa suy dinh dưỡng ở trẻ

Những biện pháp ngăn ngừa suy dinh dưỡng ở trẻ bao gồm:

• Cho trẻ bú mẹ ngay sau sinh, bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu: Sữa mẹ luôn là thức ăn đầu đời hoàn hảo nhất cho trẻ sơ sinh và là thức ăn tốt, đựoc trẻ chấp nhận trong giai đọan sau. Sữa mẹ, ngoài cung cấp chất dinh dưỡng còn cung cấp các yếu tố chống lại bệnh tật, bảo vệ trẻ khỏi các bệnh lý nhiễm trùng.
• Chăm sóc dinh dưỡng cho trẻ bằng bữa ăn hợp lý: Tập cho trẻ ăn dặm khi bắt đầu 6 tháng tuổi. Cho trẻ ăn đầy đủ 4 nhóm chất dinh dưỡng (bột đường, đạm, béo), không kiêng khem, và có thể duy trì sữa mẹ trong thời gian dưới 2 tuổi. Nếu không có sữa mẹ đủ, lựa chọn loại sữa thay thế phù hợp.
• Vệ sinh an toàn thực phẩm: Là vấn đề quan trọng hàng đầu trong việc bảo vệ trẻ tránh các bệnh nhiễm trùng đường ruột, giun sán,… Chọn lựa thực phẩm tươi cho trẻ, tránh bảo quản dài ngày trừ trường hợp có tủ cấp đông đúng quy cách, hạn chế cho trẻ dùng các thực phẩm chế biến sẵn, đóng hộp, nấu nướng thức ăn chín kỹ.
• Vệ sinh môi trường- vệ sinh cá nhân cho trẻ và người chăm sóc trẻ.
• Theo dõi biểu đồ tăng trưởng cho trẻ hàng tháng: Nhằm phát hiện sớm tình trạng suy dinh dưỡng hoặc các nguy cơ nếu có và can thiệp sớm.
• Ngừa và trị bệnh: Điều trị triệt để các bệnh lý nhiễm trùng hô hấp, tiêu chảy,… không lạm dụng kháng sinh mà chỉ dùng kháng sinh đúng chỉ định, đủ liều, đủ thời gian, chăm sóc dinh duỡng tích cực trong thời gian bệnh và phục hồi dinh dưỡng sau thời gian bệnh.
• Xổ giun định kỳ mỗi 6 tháng cho trẻ từ 2 tuổi.
• Khuyến khích bé tập thể dục thường xuyên. Tập thể dục sẽ giúp cho quá trình trao đổi chất trong cơ thể diễn ra bình thường và bài tiết chất độc không mong muốn ra khỏi cơ thể. Nếu trẻ không thích tập thể dục, bạn có thể tổ chức một số trò chơi vui nhộn hoặc đưa bé đi bơi, đạp.

Khi được cung cấp nguồn dinh dưỡng đầy đủ, trẻ nhỏ sẽ có nền tảng phát triển tốt trong những năm đầu đời. Đến tuổi đi học, trẻ có khả năng tập trung và tiếp thu tốt hơn, đồng thời có tốc độ phát triển “nhảy vọt” về thể lực và trí lực ở tuổi vị thành niên.

Song song với việc bổ sung các dưỡng chất và vitamin, bố mẹ cũng nên khuyến khích trẻ em tham gia tích cực vào các hoạt động thể chất, trải nghiệm thông qua các môn thể thao có lợi như: bơi lội, bóng đá, bóng rổ… Trong quá trình chơi các môn thể thao này cũng là lúc năng lượng trong cơ thể trẻ được tiêu hao đúng cách và kích thích trẻ ăn ngon miệng hơn.

Hi vọng rằng những thông tin này sẽ mang đến những kiến thức cần thiết trong hành trình nuôi con khôn lớn của các bậc phụ huynh.