Tiêu chảy ở trẻ và những điều cần biết

Tiêu chảy ở trẻ em thường là dấu hiệu cho thấy trẻ bị nhiễm trùng. Tuy tình trạng này không nguy hiểm nhưng cha mẹ chớ vì thế mà chủ quan, bởi trẻ bị tiêu chảy hay đi kèm với mất nước, nếu nghiêm trọng có thể ảnh hưởng tới sức khỏe. 

1. Tiêu chảy là gì? Nguyên nhân dẫn đến tiêu chảy ở trẻ?

Tiêu chảy (diarrhea) là tình trạng thường gặp ở trẻ, biểu hiện qua việc đi ngoài phân lỏng 3 lần hoặc nhiều hơn mỗi ngày.

Tiêu chảy thường có liên quan đến nguyên nhân nhiễm khuẩn, đây là tình trạng thường gặp nhất gây ra do mất cân bằng giữa vi khuẩn có lợi và vi khuẩn có hại trong đường ruột.

Virus là nguyên nhân chính gây ra tình trạng tiêu chảy ở trẻ, trong đó có rotavirus, vi khuẩn salmonella và ký sinh trùng giardia. Tại Việt Nam, cứ 2 trẻ nhập viện do tiêu chảy cấp thì có 1 trẻ nhiễm virus rota. Cùng với phân lỏng hoặc nước, các triệu chứng của nhiễm trùng đường tiêu hóa do virus thường bao gồm nôn mửa, đau dạ dày, đau đầu và sốt.

Dị ứng, kích thích sữa mẹ cũng có thể gây tiêu chảy ở trẻ. Các triệu chứng thường xuất hiện nhanh chóng gồm nôn mửa và thường kết thúc trong 24h nếu phát hiện và xử trí kịp thời.

2. Các triệu chứng khi trẻ mắc tiêu chảy

Khi bị tiêu chảy, trẻ thường mệt mỏi, bỏ bú, đi ngoài nhiều lần, đi ngoài phân lỏng có màu vàng hoặc xanh, có thể có máu. Mất nước là biểu hiện đáng lo nhất của tiêu chảy ở trẻ sơ sinh. Biểu hiện cảnh báo theo từng mức độ như sau:

Mất nước mức độ nhẹ:

• Khô miệng, khô mắt, khóc ít chảy nước mắt hoặc không chảy nước mắt.
• Đi tiểu ít hơn bình thường.
• Bé mệt mỏi, hay quấy khóc.

Mất nước mức độ vừa:

• Da khô.
• Xuất hiện hiện tượng trũng mắt.
• Bé lờ đờ hoặc li bì.

Mất nước mức độ nặng:

• Thóp trũng, da bé mất khả năng đàn hồi.
• Trẻ không đi tiểu trong vòng 6 giờ.
• Rất lờ đờ, lo bì có khi hôn mê, bất tỉnh.
• Mạch đập nhanh, tụt huyết áp.

Ngoài ra, nếu trẻ tiêu chảy kéo dài dưới 2 tuần có khả năng trẻ mắc tiêu chảy cấp. Tình trạng này vô cùng nguy hiểm, với các triệu chứng chính là tiêu chảy, nôn, mất nước, rối loạn điện giải, nếu không được điều trị kịp thời có thể dẫn đến tử vong.

3. Tiêu chảy ở trẻ gây ra những biến chứng gì?

Mất nước là một trong những biến chứng đáng lo ngại nhất của bệnh tiêu chảy ở trẻ em. Tiêu chảy nhẹ thường không gây mất nước đáng kể, nhưng tiêu chảy vừa hoặc nặng sẽ khiến trẻ mất nước nghiêm trọng. Tình trạng này rất nguy hiểm, có thể gây ra co giật, tổn thương não, thậm chí tử vong. Những biểu hiện cho thấy trẻ bị mất nước nghiêm trọng là:

• Chóng mặt và choáng váng
• Miệng khô
• Không đi tiểu trong vòng 4 – 6 giờ ở trẻ nhỏ hoặc 6 – 8 giờ ở trẻ lớn
• Nước tiểu vàng sẫm
• Mắt sâu hơn bình thường
• Ít hoặc không có nước mắt khi khóc
• Da khô mát.

Ngoài hiện tượng mất nước, trẻ bị tiêu chảy kéo dài còn dẫn tới biến chứng chán ăn, bỏ ăn, dần dần suy dinh dưỡng và kiệt sức.

4. Cách điều trị khi trẻ bị tiêu chảy

Cách điều trị tiêu chảy ở trẻ em phụ thuộc vào nguyên nhân gây nên tình trạng này. Cụ thể:

Tiêu chảy do nhiễm trùng đường tiêu hóa: Tiêu chảy do virus sẽ tự khỏi. Trong khi đó, hầu hết trẻ em bị tiêu chảy do vi khuẩn cần được điều trị bằng thuốc kháng sinh. Tiêu chảy do ký sinh trùng phải được điều trị bằng thuốc chống ký sinh trùng.

Tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa: Trẻ thường bị rối loạn tiêu hóa do ăn phải thức ăn lạ khiến cơ thể từ chối dung nạp, hoặc khi trẻ chuyển từ giai đoạn bú mẹ sang ăn dặm/từ chế độ ăn lỏng sang ăn đặc, hoặc trẻ bắt đầu đi mẫu giáo và chưa kịp thích nghi với chế độ ăn mới. Lúc này, phương pháp điều trị thích hợp là tập cho trẻ làm quen với thức ăn mới một cách từ từ, vừa tập vừa lắng nghe phản ứng cơ thể trẻ. Nếu thấy trẻ tiêu chảy/nôn ói sau khi ăn món nào, cần ngưng cho trẻ ăn và thử lại một thời gian sau đó.

Tiêu chảy do dị ứng thực phẩm: Nếu trẻ bị dị ứng thực phẩm, cần tránh cho trẻ ăn những thực phẩm gây dị ứng. Để xác định trẻ dị ứng với loại thực phẩm nào, bạn hãy ghi nhật ký về những gì bé ăn/uống cũng như thói quen đi tiêu của trẻ. Một số loại thực phẩm dễ gây dị ứng ở trẻ là trứng, hải sản, sữa bò, đậu phộng, đậu nành…

Tiêu chảy do bệnh celiac: Nếu trẻ bị bệnh celiac, bác sĩ sẽ khuyên bạn tránh cho trẻ ăn tất cả các loại thực phẩm và sản phẩm có chứa gluten (như lúa mì, lúa mạch, yến mạch, ngũ cốc nguyên hạt…).

Tiêu chảy do không dung nạp lactose: Trong trường hợp trẻ không dung nạp được lactose, bác sĩ sẽ khuyến nghị giảm hoặc tránh các loại thực phẩm/đồ uống làm từ sữa (như sữa tươi, sữa chua, phô mai, bánh ngọt, kem…). Bạn có thể cho trẻ uống các loại sữa hạt thay thế (sữa đậu nành, sữa hạnh nhân, sữa hạt điều…) để ngăn ngừa nguy cơ thiếu canxi ở trẻ.

Tiêu chảy do không dung nạp fructose hoặc sucrose : Nếu con bạn không dung nạp đường fructose hoặc sucrose, bác sĩ sẽ khuyến nghị giảm hoặc tránh các loại thực phẩm/đồ uống có chứa các loại đường này.

Tiêu chảy do bệnh viêm ruột: Với những trẻ bị bệnh viêm ruột như bệnh Crohn và viêm loét đại tràng, phương pháp điều trị sẽ là kê toa thuốc, phẫu thuật và điều chỉnh chế độ ăn của trẻ.

5. Cách chăm sóc khi trẻ bị tiêu chảy

Bù nước, điện giải có vai trò quan trọng trong điều trị bệnh tiêu chảy, trẻ càng tiêu chảy nhiều thì càng phải uống bù lượng dịch và điện giải đã mất. Các loại dịch có thể chia làm 2 nhóm:

• Các dung dịch chứa muối: Dung dịch oresol, nước cháo muối, nước cơm muối, súp rau quả, súp gà, súp thịt…
• Các dung dịch không chứa muối như: Nước sạch, nước dừa, nước hoa quả tươi không đường.

Đối với trẻ bú mẹ: Cho trẻ bú mẹ nhiều lần hơn và mỗi lần bú kéo dài hơn. Bổ sung oresol sau mỗi lần bú mẹ. Bù dịch liên tục cho trẻ đến khi ngừng tiêu chảy, cho trẻ uống thường xuyên từng ngụm nhỏ bằng thìa.

Nếu trẻ nôn, ngừng 10 phút sau đó cho trẻ tiếp tục uống nhưng chậm hơn chế độ ăn.

Với trẻ ăn sữa công thức: Nên sử dụng sữa có nồng độ đường lactose giảm ngay sau khi phụ đủ lượng nước và điện giải để đảm bảo cung cấp đủ năng lượng và yếu tố vi lượng cần thiết cho trẻ. Nếu trẻ thực sự không dung nạp đường lactose thì tiêu chảy sẽ nặng hơn khi sử dụng sữa có đường lactose nên những trường hợp này phải dùng sữa không có đường lactose.

Đối với trẻ ăn bổ sung: Cần nhanh chóng tập cho trẻ làm quen dần lại với thức ăn đa dạng. Ăn theo ô vuông thức ăn đủ thành phần 4 nhóm chất: chất bột đường, chất béo, chất đạm, vitamin và khoáng chất đảm bảo cung cấp đủ năng lượng để bắt kịp và phục hồi lại tình trạng dinh dưỡng.

Cung cấp đủ các loại vitamin và khoáng chất đặc biệt vitamin A, kali và kẽm thông qua các thực phẩm giàu kẽm và kali. Thức ăn nên mềm nhuyễn, dễ tiêu và chia thành nhiều bữa. Tránh ăn khối lượng lớn vì gây tăng kích thích ở ruột.

Khi trẻ khỏi bệnh cần cho trẻ “ăn bù”, tăng thêm cho trẻ 1 bữa so với bình thường trong 2 tuần để đảm bảo hồi phục cân nặng.

6. Chế độ dinh dưỡng cho trẻ bị tiêu chảy

Nếu trẻ bị tiêu chảy, bên cạnh việc điều trị theo chỉ định của bác sĩ, thiết kế cho trẻ một chế độ ăn hợp lý là rất quan trọng. Điều này góp phần quyết định các triệu chứng bệnh của bé có sớm cải thiện hay không. 

Đối với trẻ sơ sinh và trẻ dưới 12 tháng, sữa mẹ là một lựa chọn tuyệt vời để bổ sung đủ nước và dưỡng chất cho bé. Các chuyên gia khẳng định, so với dung dịch điện giải (một loại chất lỏng thường được kê toa để bổ sung nước cho trẻ bị tiêu chảy), sữa mẹ dễ hấp thu và có nhiều chất dinh dưỡng hơn nhiều.

Với những trẻ lớn hơn, bác sĩ có thể đề xuất một chế độ ăn không có sữa và ít đường trong một thời gian ngắn. Nếu tình trạng tiêu chảy không cải thiện, bạn cần ghi lại nhật ký ăn uống của trẻ để xác định loại thực phẩm nào là nguyên nhân khiến cơ thể trẻ phản ứng lại. Ví dụ, một số bé bị hội chứng ruột kích thích không hấp thu được thức ăn nhiều chất béo, nhiều đường hoặc cay. Những bé khác lại bị tiêu chảy khi dung nạp thực phẩm chứa gluten hoặc sữa…

Bên cạnh đó, chất xơ thường được đưa vào thực đơn của trẻ tiêu chảy để điều chỉnh nhu động ruột. Lý do là một số loại thực phẩm giàu chất xơ có khả năng làm giảm số lần trẻ đi ngoài phân lỏng. Chúng là táo, chuối, lúa mạch, yến mạch, các loại đậu, khoai lang…

Cuối cùng, cần bổ sung thực phẩm giàu chất béo trong thực đơn của trẻ. Việc này giúp cải thiện tình trạng tiêu chảy, nhất là ở những trẻ bị tiêu chảy nhẹ mãn tính. Nguồn chất béo tốt bao gồm sữa béo nguyên chất, phô mai, dầu ô liu, dầu hướng dương… 

Lưu ý khi xây dựng khẩu phần ăn cho trẻ đang bị tiêu chảy, đó là chia thành nhiều bữa nhỏ trong ngày. Việc cho trẻ ăn 3 bữa lớn/ngày có thể khiến bệnh tình trở nên trầm trọng hơn. 

Thực phẩm nên dùng khi trẻ bị tiêu chảy:

Chuối: Thực phẩm này tốt cho tiêu hóa và hấp thụ của trẻ. Hàm lượng kali trong chuối cao giúp cho việc bổ sung kali bị mất đi trong tiêu chảy. Chuối cũng giàu pectin và inulin là chất xơ hòa tan giúp cho việc hấp thu dịch trong lòng ruột.

Gạo: Gạo có ít chất xơ nên dễ tiêu hóa và hấp thu. Có thể dùng gạo để nấu bột, nấu cháo, nấu cơm hoặc rang lên đun lấy nước uống bù dịch cho trẻ.

Táo: Táo là nguồn thực phẩm cung cấp dồi dào pectin. Tuy nhiên chất xơ của táo rất khó để ruột hấp thu. Khi táo được đun chín thì dễ hấp thu hơn, nước táo chín rất tốt cho việc hấp thu cũng như cung cấp pectin và các chất dinh dưỡng khác.

Khoai tây: Khoai tây vừa bổ sung nguồn tinh bột vừa bổ sung chất xơ hòa tan. Ngoài ra khoai tây còn chứa nhiều kali giúp bồi phụ đủ lượng kali đã mất khi bị tiêu chảy.

Thịt: Thịt là nguồn dinh dưỡng rất tốt cung cấp protein và các dưỡng chất quan trọng khác như kẽm, vitamin…

Sữa chua: Nhìn chung trong giai đoạn tiêu chảy, các sản phẩm từ sữa nên hạn chế nhưng sữa chua thì khác. Sữa chua có nhiều lactosebacillus acidophilus và bifidobacterium bifidum. Chúng là probiotic giúp cho sự cân bằng hệ vi khuẩn chi đường ruột.